เทศกาลลอยกระทงของไทย และทิวาลีของอินเดีย มีความเกี่ยวข้องกันหรือไม่

ในห้วงเดือนพฤศจิกายนของทุกปี ทั่วฟากฟ้าฝั่งเอเชียใต้และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จะส่องประกายด้วยแสงประทีปแห่งศรัทธา ไม่ว่าจะเป็น “เทศกาลทิวาลี” (Diwali หรือ Deepavali) ซึ่งถือเป็นเทศกาลแห่งแสงของชาวฮินดูในอินเดีย หรือ “เทศกาลลอยกระทง” ของไทย ที่แม้จะมีรากฐานทางวัฒนธรรมแตกต่างกัน แต่กลับมีจุดร่วมสำคัญในด้านสัญลักษณ์ แสงไฟ ความศรัทธา และการชำระล้างจิตใจ

บทความนี้จะนำเสนอการศึกษารากเหง้า แนวคิด จุดประสงค์ ตลอดจนการเปรียบเทียบระหว่างสองเทศกาลสำคัญทางวัฒนธรรม ซึ่งสะท้อนถึงภูมิปัญญาและระบบความเชื่อของสังคมอินเดียและไทย เพื่อไขคำถามว่า “ทั้งสองเทศกาลมีความเกี่ยวข้องกันหรือไม่”

ที่มาและรากเหง้าทางวัฒนธรรมของเทศกาลทั้งสอง

ทิวาลี (Diwali): เทศกาลแห่งแสงของอินเดีย

ทิวาลี หรือที่เรียกอีกชื่อว่า “ดีปาวลี” (Deepavali มาจากภาษาสันสกฤต แปลว่า "แถวของประทีป") คือเทศกาลสำคัญของชาวฮินดู ซึ่งจัดขึ้นในวันแรม 15 ค่ำเดือนอัสวิน (ประมาณเดือนตุลาคม-พฤศจิกายน) โดยมีวัตถุประสงค์หลักในการเฉลิมฉลองชัยชนะของความดีเหนือความชั่ว ความสว่างเหนือความมืด และความรู้เหนืออวิชชา (Rinehart, 2004)

ตำนานที่เกี่ยวข้องกับทิวาลีมีหลายแขนง เช่น การที่พระรามกลับจากการเนรเทศพร้อมชัยชนะเหนือทศกัณฐ์ ประชาชนจึงจุดประทีปต้อนรับ หรือการสักการะพระแม่ลักษมี เทพีแห่งความมั่งคั่ง

นอกจากศาสนาฮินดูแล้ว เทศกาลนี้ยังได้รับการเฉลิมฉลองในศาสนาเชนและซิกข์ โดยมีความหมายเชิงจิตวิญญาณที่ต่างกัน เช่น การรำลึกถึงพระมหาวีระในศาสนาเชน หรือการปล่อยพระคุรุโควินท์ ซิงห์ ในศาสนาซิกข์

ลอยกระทง: เทศกาลแห่งสายน้ำและศรัทธาของไทย

ลอยกระทงของไทยมีจุดกำเนิดผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมพื้นบ้านและแนวคิดทางพุทธศาสนา โดยจะจัดขึ้นในวันเพ็ญเดือน 12 (ตรงกับเดือนพฤศจิกายน) เพื่อแสดงความขอบคุณและขอขมาต่อพระแม่คงคา เทพีแห่งแม่น้ำที่ให้ชีวิต (กรมศิลปากร, 2563)

แม้จะไม่มีหลักฐานชี้ชัดว่าเริ่มขึ้นในสมัยใด แต่นักวิชาการจำนวนมากเชื่อว่า ลอยกระทงอาจได้รับอิทธิพลจากประเพณีบูชาน้ำและบูชาผีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ผสมกับอิทธิพลของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู โดยเฉพาะพิธีการที่เกี่ยวข้องกับน้ำและการลอยสิ่งของเพื่อชำระบาป

วัตถุประสงค์ของเทศกาล: พิธีกรรม หรือการชำระจิตใจ

• ทิวาลี:มีวัตถุประสงค์หลักเพื่อเฉลิมฉลองความดี การเริ่มต้นใหม่ และการแสดงความเคารพต่อเทพเจ้า โดยเฉพาะพระแม่ลักษมีและพระพิฆเนศ การจุดประทีป การทำความสะอาดบ้าน และการแลกของขวัญ เป็นการขับไล่พลังงานด้านลบและต้อนรับความโชคดี

• ลอยกระทง:มีวัตถุประสงค์ในการขอบคุณและขอขมาต่อสายน้ำ และยังเป็นโอกาสให้ประชาชน “ปล่อย” ความทุกข์ ความเศร้า หรือแม้กระทั่งสิ่งที่ต้องการจะปล่อยวางในใจ พร้อมอธิษฐานเพื่อชีวิตใหม่ที่ดีขึ้น

แม้จะต่างบริบทกัน แต่ทั้งสองเทศกาลล้วนมีแก่นความหมายในเชิง “ชำระล้างจิตใจ” และ “เริ่มต้นใหม่” อย่างมีนัยสำคัญ

เปรียบเทียบองค์ประกอบของสองเทศกาล: ความเหมือนและความต่าง

องค์ประกอบ	ลอยกระทง (ไทย)	ทิวาลี (อินเดีย)
สัญลักษณ์หลัก	กระทงลอยในน้ำ	ประทีป จุดไฟในบ้าน
วัตถุประสงค์	ขอบคุณและขอขมาพระแม่คงคา / ชำระล้างใจ	เฉลิมฉลองชัยชนะของธรรมะ / บูชาเทพ
ศาสนา	พุทธ + ความเชื่อท้องถิ่น + ฮินดู	ฮินดู (รวมเชน, ซิกข์)
สถานที่ประกอบพิธี	ริมน้ำ, แม่น้ำ	ภายในบ้าน, วัด
เครื่องประกอบพิธี	กระทง, ธูปเทียน, ดอกไม้	ประทีป, น้ำมัน, ธูป, อาหารบูชา
การเฉลิมฉลอง	การแสดง, ดนตรี, ประกวดนางนพมาศ	การแต่งบ้าน, จุดพลุ, แลกของขวัญ

แม้จะมีสื่อพิธีต่างกัน — น้ำและไฟ — แต่ทั้งสองต่างก็ใช้ “พลังของธรรมชาติ” เพื่อสะท้อนศรัทธาและอารมณ์ร่วมของสังคม

ความเชื่อมโยงทางวัฒนธรรม: ผลพวงจากการแลกเปลี่ยนในเอเชีย

คำถามสำคัญคือ “ทั้งสองเทศกาลเกี่ยวข้องกันหรือไม่?” คำตอบคือ “เกี่ยวข้องในระดับแนวคิดและอิทธิพลทางวัฒนธรรม” มากกว่าการมีต้นกำเนิดเดียวกัน

การแพร่ขยายของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู จากอนุทวีปอินเดียสู่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 11–16 ส่งผลให้เกิดการประยุกต์ความเชื่อบางอย่างเข้าสู่พิธีกรรมท้องถิ่น รวมถึงการบูชาธรรมชาติ เช่น ดวงอาทิตย์ น้ำ และไฟ (Wolters, 1999)

นักประวัติศาสตร์อย่างศ.ดร. สุเนตร ชุตินธรานนท์ ชี้ว่า “พุทธศาสนาเถรวาทในภูมิภาคไทย-ลาว-พม่า ก็มีการประสมกับความเชื่อแบบพราหมณ์โดยไม่รู้ตัว จึงไม่แปลกที่เราจะเห็น ‘ร่องรอย’ ของพิธีบูชาเทพแบบอินเดียอยู่ในประเพณีไทย” (สัมภาษณ์ในมติชน, 2562)

ดังนั้น แม้ ลอยกระทงและทิวาลี จะต่างรูปแบบ แต่ก็อาจสะท้อน รากฐานเดียวกันของวัฒนธรรมเอเชียที่เคารพธรรมชาติ การเริ่มต้นใหม่ และการแสดงออกทางจิตวิญญาณ

สองเทศกาล แสงแห่งศรัทธาต่างแดน

เทศกาลลอยกระทงของไทย และเทศกาลทิวาลีของอินเดีย อาจมีรูปแบบและบริบทต่างกัน แต่ทั้งสองสะท้อนจิตวิญญาณของผู้คนที่แสวงหาความบริสุทธิ์ ความสว่าง และความสงบในใจ ผ่านสัญลักษณ์ของ “แสง” — ไม่ว่าจะเป็นแสงประทีป หรือแสงจากเทียนในกระทงที่ลอยไปตามสายน้ำ

ทั้งสองเทศกาลยังเป็นหลักฐานของการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมในภูมิภาคเอเชีย ที่หลอมรวมความเชื่อ ศิลปะ และจิตวิญญาณ ให้กลายเป็นรากฐานทางอารยธรรมที่หลากหลายและลึกซึ้ง

แหล่งอ้างอิง

• Rinehart, R. (2004). Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice. ABC-CLIO.

• กรมศิลปากร. (2563). “ลอยกระทง: ประเพณีไทยที่มีรากลึก”.

• Wolters, O. W. (1999). History, Culture, and Region in Southeast Asian Perspectives. SEAP Publications.

• มติชนออนไลน์. (2562). “ศ.ดร.สุเนตร: วัฒนธรรมพราหมณ์ในสยาม”.

• Narayanan, V. (2009). Hindu Rituals and Practices. Oxford University Press.

หากคุณชอบบทความนี้ ติดตามหมวด "วัฒนธรรมศึกษา" ของเราสำหรับบทความวิเคราะห์เชิงลึกอีกมากมายในอนาคต.